अलि पर गाैरीघाट नजिकैकाे खेतमा चङ्गा झर्याे । चङ्गा झर्नु अघि नै त्यहाँ हामी जस्ता केटाकेटहीहरू हुल बाँधेर बसिसकेका रहेछन्, चेट भएकाे चङ्गा टिप्न । एउटा हाेचाे कद भएकाे केटाेले चङ्गा हात पारेछ । ‘याे चङ्गा मेराे हाे’, भनेर दाबी गर्न अरू चार पाँच जना केटाहरू पहिले नै त्यहाँ पुगिसकेका थिए । सुजन र म पनि त्यही भीडमा मिसियाैं । केटाहरू बिच चङ्गा तानातान हुन थाल्याे । चङ्गा च्यातिएर चङ्गाकाे कागज दुईजना केटाहरूका हातमा, चङ्गाकाे करङ सुजनकाे हातमा र धागाे भने मेराे हातमा पर्याे । सबै केटाहरूले केहीबेर एकअर्कालाइ हेराहेर गरे । अनि सबैले आकाशतिर हेरे । म हातमा धागाे बेर्न थाले । आकाशमा धेरै नै चङ्गाहरू उडिरहेका थिए । केही चङ्गाहरू जुध्दै थिए । अबकाे केही बेरमा अर्काे चङ्गा पनि चेट हुनेवाला थियाे । हामी सबै आशातित भई आकाशतिरै हेरिरह्याैं ।

वि. सं. २०५०-५२ तिरकाे कुरा । हामी काठमान्डूकाे कुमारीगाल, गाैरीघाट एरियामा बसाेबास गर्थ्याैं । बुबाआमाकाे भुत्ले क्याम्पस थियाे । त्याे बेला ऊनी धागाेकाे व्यवसायलाई भुत्ले क्याम्पस भन्थे । दुईवटा घरमा तल्लाे तलादेखि माथिल्लाे तलासम्मै चर्खा र फिर्के, ऊनका डल्ला र लाछीहरू यत्रतत्र छरिएका हुन्थे । हामीले लगाउने लुगामा ऊनकाे भुत्ला टाँसिएकाे त हुन्थ्याे नै, हामीले खाने खानामा समेत उनका रेसाहरू मिसिन्थे । अ, भुत्ले क्याम्पस माथि छुट्टै कथा अर्काे बेला लेखम्ला, सुनाम्ला ।

असाेज महिनाकाे पहिलाे हप्ता, पानी पर्न छाडेर आकाश निलै भएर खुलेकाे थियाे । गाैरीघाट आसपासका खेतहरू धानले पहेलै देखिएका थिए । कुमारीगाल अलि हाइटमा भएकाे हुँदा गाैरीघाटतिरका खेतका फाँटहरू धानकाे सिजनमा पहेलपुर र अन्य सिजनमा हरियाे देखिन्थ्याे । पछि ती फाँटमा फाट्टफुट्ट घरहरू फल्न थाले । अहिले त्यहाँ घरैघरै फलेका छन् । अन्न र तरकारी फलाउने ठाउँ कहाँ पाउनु !

एकदिन हाम्राे घर नजिकैकाे गल्लिमा जाेन र साेन एउटा सिलाैटा जस्ताे ढुङ्गा माथि अर्काे लाेहाेराे जस्ताे ढुङ्गाले केही पिँध्दै थिए । ‘चिरिक, चिरिक’ आवाज आउने, मसिनै हुने गरी सिसा पिँध्दै रहेछन् । जाेन र साेन दुइ जुम्ल्याहा दाजु भाइ थिए । हाम्राे भुत्ले कारखानाकाे छेवैमै उनीहरूकाे एकतले घर थियाे । उनीहरू हामी भन्दा अलि उमेरले ठूलै थिए । खासमा ती दुवै हाम्राे दाजुकाे साथी थिए । तर हामीहरूलाई पनि उनीहरूसँगै खेल्नवर्न समेट्थे । जाेनले मलाई देख्ना साथ, “ओइ, तसँग यस्ताे छ?”  भनेर साेध्याे । उसले भनेकाे यस्ताे, अरू केही नभएर ट्यवुलाइटकाे ट्युव थियाे । मैले ‘छैन’ भनेर मुन्टाे हल्लाए । साेनले थप्दै भन्याे, “छ हाेला । जा त हेर् ।” म ‘हुन्छ’ भनेर टाउकाे हल्लाउँदै घरतिर लागे ।

खासमा उनीहरू धागाेलाई धारिलाे बनाउने माझामा मिसाउन सिसा पिँध्दै रहेछन्, जसलाइ ‘खाँची’ भनिन्थ्याे । साबुदाना, पिठाे, अनि खाँचीलाई राम्राेसँग पकाएर माडजस्ताे बाक्लाे माझा बनाइन्थ्याे । त्यसरी बनाएकाे माझा धागाेमा दलिन्थ्याे । जाेन साेन दाइहरूका घरकाे छतमा पिलरकाे रड निस्किएकाे थियाे । साेही रडहरूका वरिपरि घुमाएर धागो बेर्दै माझा दलिन्थ्याे । यसरी माझा दल्दा कतिपटक हात चिरिने, काटिने हुन्थ्याे । माझा दलेपछि केही बेर धागाे सुक्नका लागि त्यतिकै छाडिन्थ्याे । यसरी माझा दलेकाे धागो बलियो र धारिलो हुन्थ्यो । जसले गर्दा अरूका चङ्गा चेट गराउन सजिलाे हुन्थ्यो । जसकाे धागाे धारिलाे छ, उसले धेरै चङ्गा चेट गराउन सक्थ्याे । जाेन, साेन र चाके दाइहरू हाम्राे टाेलकाे नामुद चङ्गा उडाउनेहरूमा पर्थे । चाके दाइ अर्थात् मेराे दाइकाे अर्काे साथी । उनकाे खास नाम कुमार हाे तर उनले लागू औषध सेवन गरी गरी ज्यान सुकाइसकेका थिए । उनकाे जीउ यतिसम्म सुकेकाे थियाे की, लगाएकाे प्यान्ट पनि कम्मरमा नअडिने, फुस्कीरहने, अनि उ हातले माथि तानी रहने; त्यही भएर उनका साथीहरूले उसकाे नाम ‘चाके’ राखिदिएका थिए ।

नीलाे आकाशमा थरिथरिका चङ्गाहरू उडिरहेकाे देख्दा दसैँ आउँदैछ भन्ने भेउ पाइन्थ्याे । चङ्गा चेट भएकाे बेला चङ्गा टिप्न धान खेतै खेत कुदेर गाैरीघाट र बागमतीसम्म पुग्नु हाम्राे दिनचर्या भैसकेकाे थियाे । त्यही भएर हाम्राे ध्यान भुँइतिर कम आकाशतिर बढी हुन्थ्याे । बाबाचे, तीन धर्के, राते, पहेले, जस्ता चङ्गाका नामहरू हुन्थे । चङ्गा उडाउने व्यक्ति काे हाे भनेर नचिनेता पनि चङ्गा हेरी, साेकाे आधारमा चङ्गा उडाउनेलाई बाेलाइन्थ्याे । जाेनले आकाशमा उडिरहेकाे बाबाचे चङ्गालाई इङ्गित गर्दै, “बाबाचे, धागाे छाेड । ए, बाबाचे, छाेड, धागाे छाेड ।” भन्दै, कराउँदै थियाे । उसले भने तीन धर्के चङ्गा उडाइरहेकाे थियाे । म पनि उसँगै स्वरमा स्वर मिलाउँदै, “बाबाचे, धागाे छाेड । धागाे नभए टुप्पी जाेड ।” भन्दै कराउँथे । यसरी कराउँदै उफ्रनुकाे मजा नै अर्कै हुन्थ्याे । केही बेरमै बाबाचेवाला चङ्गाकाे धागाे छुट्दै गयाे । मैजुबहालबाट उडेकाे चङ्गा बिस्तारै गाैरीघाटसम्मै आइपुग्याे । जाेनले लट्टाई हल्लाई हल्लाई घुमाउन थाल्याे । उसले पनि धागाे छाेड्दा बजेकाे लट्टाइकाे ‘प्याटर प्याटर’ आवाजले अब केही बेरमा बाबाचे र तीन धर्के जुध्नेवाला छ भनेर भेउ पाउन सकिन्थ्याे । सुजन र म चङ्गा टिप्न जान रेडी भएर बसेका थियाैं । सुजनले पनि आफूसँग भएकाे गाेल्टिनकाे लट्टाई मलाई देखायाे । त्याेबेला चङ्गा, लट्टाई, धागाे र माझा किन्नु जाे काेहीकाे बुताले भ्याउँदैनथ्याे । चङ्गा वा लट्टाई किन्न चावहिलकाे गणेशथान या त महाबाैद्धसम्मै पुग्नुपर्थ्याे । त्यही भएर, जुगाड सामानहरू प्रयाेग गरी लट्टाई बनाईन्थ्याे र चेट भएकाे चङ्गा बटुलेर उडाइन्थ्याे । धागाे भने त्यही चेट भएर आएकाे चङ्गासँगै चुडिएर आएका रहल पहल धागाेहरू गाँसेर लामाे बनाइन्थ्याे । लट्टाई बनाउन त्याे बेला पाउडर दुध प्याक भएर आउने टीनकाे बट्टालाई बढी जसाे प्रयाेगमा ल्याइन्थ्याे । हामी त्यसलाई ‘गाेल्टिन’ पनि भन्ने गर्दथ्याैं । गाेल्टिनकाे दुवै छेउमा प्वाल बनाएर बाँसकाे कप्टेराे घुसाएर बनाएकाे लट्टाईकाे आवाज अर्कै आउथ्याे ।

एकदिन चेट भएकाे चङ्गा लिन दाैडने क्रममा घरकाे छतबाट लडेर सुजनकाे खुट्टा भाँचियाे । उता सुजनकाे खुट्टा भाँचियाे, यता केही दिन म नजरबन्दमा परे । बुबा आमाले मलाई लगभग एक हप्तासम्म घरबाट बाहिर निस्कनै दिएनन् । बिहान स्कूल जाने, स्कूलबाट फर्कनासाथ घरमा बसेर पढ्ने बाहेक अरू काम भएन । बाहिर, बेला बेलामा मेरा अन्य साथीहरू कराएकाे, चिच्याएकाे सुन्थे । छिमेकमा जाेन-साेन दाइ पनि आफ्नाे छतमा निस्किएर ‘बाबाचे धागाे छाेड’ भन्दै कराउँदै थिए । म भने यता काेठाभित्रै बसेर,  “बाबाचे धागाे छाेड । धागाे नभए टुप्पी जाेड ।” भन्दै चिच्याउँदै थिए ।

***

असाेज, २०७९ । अझै पानी परि नै रहेकाे छ । आकाश अझै खुलेकाे छैन । बेला बेला खुलेकाे आकाशतिर हेर्छु; अह एउटा पनि चङ्गा देख्दिन ! घरैघरले भरिएकाे शहरका छतहरूमा निस्केर चङ्गा उडाउनेहरू आफै चङ्गा झै उडेर कतै हराए की, या चङ्गा उडाउने चलन नै बिलायाे की ? म साेच्दै एकछिन यत्तिकै टाेलाउँछु ।

Featured Photo Credit
"Kiterunners" by Fotovijver.nl is licensed under CC BY-NC-ND 2.0.

पशुपत्तिको पछाडीपट्टीको भाग, अर्थात् लास जलाउने क्षेत्रतिरबाट हातमा एकजोर जुत्ता बोकेर कुद्दै गौशालातिर जाँदैछु, म ।
मेरो पछि पछि एकजना मान्छे, “चोर चोर, समात् चोर, मेरो जुत्ता चोर्ने, चोर ।” भन्दै कराउँदै मेरै पछि पछि आउँदैछ ।
मन्दिर दर्शन गरेर आउँदै गरेका र मन्दिर दर्शन गर्न जाँदै गरेका छेउछाउका मान्छेहरुले मतिर हेर्न थाले । म अगाडि दौडने क्रममा पछाडि मेरो पछि-पछि कुद्दै आएको मान्छेलाई हेर्दै थिए । अघिसम्म उनी एक्लै थिए । अहिले त उनीसँगै दौडेर मेरै पछि-पछि आउने पाँच-दश जना थपिइसकेछन् । म कुदेर, भाग्दै गौशालातिरको भागमा आइपुग्न लाग्दा एकजना सज्जनले च्याप्प मेरो कठालो समाए । उनी छोरीलाई स्कूल पुर्याउन जान लागेका रैछन् । उनको छोरीतिर मैले पुलुक्क हेरे । छोरी आत्तिएर रुन थालिसकेकी थिइन् । मेरो पछि-पछि मलाई लखेट्दै आएका एक हुलले, “साला चोर । अर्काको जुत्ता चोर्छस् ।” भन्दै गोदुला झैं गरे । एकजनाले त मेरो हातमा भएको जुत्ता फुत्त तानेर पहिलो व्यक्तिलाई दिँदै, “यी लिनुस् तपाईको जुत्ता ।” भनेर दिए । मलाई कठालो समाउने व्यक्ति भने मेरो कठालो बेलाबेलामा हल्लाई नै रहेका थिए । उनको छोरी मलाई र उनलाई हेरी रोई नै रहेकी थिइन् ।

एकैछिनमा वरपर भएका अन्य व्यक्तिहरूले, “छातिमा मेरो, यो छोटो भोटो” भन्ने गीत तालि पिट्दै गाउन थाले । एकजनाले मादल बजाए; अर्कोले खैजडी । गीत गुँन्जदै गयो । म पनि उनीहरूसँगै तालमा ताल मिलाएर सोही गीत गाउन थाले । मेरो कठालो समाउने व्यक्ति वरपर हेरेर अकमक्क परे । रुँदै गरेकी उनकी छोरी नि चुप लागिन् । जुत्ता चोरिएको व्यक्ति पनि हाँस्दै भिडको बिचमा गएर, हातमा उही जुत्ता झुण्डाएर उद्घोष गर्न थाल्यो, “नमस्कार, आदरणीय दर्शकहरू । हामी मण्डपिका कला समूहबाट एउटा कचहरी नाटक लिएर यहाँहरू सामू भेला भएका छौं । हामी केहीबेरमा नै नाटक सुरु गर्दछौं । आशा छ त्यतिन्जेलसम्म यहाँहरू सबै हामीसँगै जोडिएर रहनु हुनेछ । धन्यवाद ।” यति भन्दै उनी, उनी अर्थात् जसको जुत्ता चोरिएको हो, जसको जुत्ता चारिएको हो अर्थात् रामबाबु रेग्मी । रामबाबु पनि हाम्रै सगोलमा आएकार नाच्न थाले । वरपरका मान्छेहरू गलल हाँस्न थाले । मेरो कठालो समाउने व्यक्ति नमज्जा मान्दै मलाई हेरेर, “सरी, है, सरी ।” भन्न थाले । मैले, “हैन, त्यस्तो केही मान्नु पर्दैन । यो हाम्रो नाटककै भाग थियो । हामी नाटक सुरु गर्नु अघि दर्शकहरूका ध्यान आकर्षित गर्न यस्ता हर्कतहरू गर्ने गर्छौं ।”

हजुर, सडक नाटक, कचहरी नाटक वा खुल्ला स्थानमा गरिने कुनै पनि विधाका नाटक गर्नु अघि यस्ता हर्कत गर्नुलाई हामीले ‘अङ्गुरी बदन’ नाम दिएका थियौं । हामी अर्थात् गंगा उर्फ विकास तिवारी र मैले । अङ्गुरी बदन, हिन्दी कथानक चलचत्रि जानवरको एउटा आइटम गीत वा नाच ‘छमक छम छम्के अङ्गुरी बदन…’ बाट लिइएको शब्द हाे । जसमा उबेलाका चर्चित नायिका करिश्मा कपुरको नृत्य रहेको छ भने, गीतलाई सपना अवस्थीले गाएकी हुन् । खै, कसरी फुर्यो यो शब्दावली थाहा छैन । एकदिन यसरी नै नाटकको प्रारम्भमा गीत गाउँनका लागि खैजडी झिक्दै गंगाले भन्यो, “आउँ माइला, अङ्गुरी बदन देखाउन जाऔं ।” उसले भनेको अङ्गुरी बदन शब्दावलीले मलाई मज्जाले छोयो । हो, त, हामीले गर्ने यो काम अङ्गुरी बदन वा कुनै आइटम नाच भन्दा कम कहाँ थियो र! जसरी चलचित्र चलाउन त्योबेला एउटा न एउटा आइटम गीत वा नाच राखिन्थ्यो; हुन त अहिले पनि यो क्रम जारी छ; त्यसरी नै हामीले हाम्रा नाटक हेर्ने दर्शकको ध्यान तान्न नाटक अघि कुनै न कुनै हर्कत वा इम्प्रोभाईजेसन (तत्काल अवस्था हेरी सृजना गरि गरिने अभिनय, जसलाई आँशु रचना पनि भन्ने गरिन्छ) गर्ने गर्दथ्यौं । खुल्ला स्थानमा गरिने नाटकमा पहिले नै बोलाइएका दर्शकहरू छन् भने यस्ता हर्कत गरिरहन पर्दैन तर दर्शक पहिले नै घोषित नभएका स्थानहरूमा भने अङ्गुरी बदनको जरुरत हुन्थ्यो । यसरी अङ्गुरी बदन देखाउँदै हामी काठमाडाैंका गल्लि-गल्लि मात्र हैन, नेपालका विभिन्न कुना काप्चामा समेत पुग्ने गर्दथ्यौं । ठाउँ र परिवेश हेरी अङ्गुरी बदनको ढाँचा, स्वरूप र भाषा भने फरक हुने गर्दथ्यो ।

म, तपाईंहरुलाई केही मेरा जिवनका अङ्गुरी बदन अनुभवहरू पस्कँदै जानेछु । मनपरेमा लाइक, कमेन्ट र शेयर गर्नु कन्जुसाई नगर्नुहोला । भेटेको बेला अङ्गुरी बदन देखाउन तयार छुँ ? ।

क्रमशः

तस्विरः कचहरी नाटक 'मधेश तराई'काे एक दृष्मा अभिनय गर्दै सीतामाया श्रेष्ठ (बायाँ) र महेश श्रेष्ठ (दायाँ) । साङ्केतिक तस्विरका रूपमा प्रयाेग गरिएकाे । यस नाटक अघि पनि विभिन्न स्थाहरूमा हामीले अङ्गुरी बदन प्रस्तुत गरेका थियाैं । तस्विर साभारः शिल्पी कला समूह